Reisgidsen en toerisme Amersfoort

Het is weer zomer! Voor veel mensen een tijd van ontspanning en op reis gaan. Met het vliegtuig naar verre oorden, met de camper naar Frankrijk of dichterbij met de trein een stedentripje naar Maastricht; op vakantie gaan we maar al te graag.

Hoewel reizen op zichzelf geen modern verschijnsel is, is het reizen voor ons plezier wel vrij modern. Inmiddels hebben dan ook veel toeristen Amersfoort ontdekt, maar dit is niet altijd zo geweest. Daarom maken we een sprong terug in de tijd met de wandelgids ‘Uit het hartje van Nederland: wandelgids van Amersfoort en omstreken (met plattegrond der stad en uitgebreide wandelkaart)’ uitgegeven rond het jaar 1892.

De opkomst van het toerisme in Amersfoort begon in de late 19^e en vroege 20^e eeuw. Dankzij de opkomst van spoorwegen en verbeterde wegeninfrastructuur, werd reizen steeds toegankelijker voor een breder publiek. Door deze technologieën werd de reistijd tussen plaatsen aanzienlijk kleiner en daardoor ook een stuk betaalbaarder. Reizen en toerisme was daarmee niet meer alleen voor een kleine groep rijke elite.

In het begin van het Amersfoortse toerisme onderscheidde de stad zich als een bestemming voor cultuur en geschiedenis. Dit zien we ook mooi terug in de wandelgids voor Amersfoort en omstreken die in onze collectie is terug te vinden. De schrijver van de gids geeft duidelijk aan wat je als toerist wel en niet in Amersfoort moet bezoeken. “Den vreemdeling die hier grootsche gebouwen, winkelpaleizen zoekt, zouden wij maar aanraden aanstonds aan het loket een kaartje te nemen naar zijn woonplaats terug te stoomen.” Amersfoort wordt omschreven als een authentieke stad waar (in de tijd dat deze gids geschreven werd) moderne panden en historische gevels elkaar afwisselen.

Naast erfgoed en historie was er ook veel aandacht voor de natuur en omgeving van Amersfoort. De stad ligt dicht bij de Utrechtse Heuvelrug. Dit natuurgebied werd gezien als een pittoreske landelijke omgeving waar men de stedelijke omgeving kon ontvluchten in ruil voor rust en natuurschoon. Daarbij lezen we terug dat het juist een voordeel was dat Amersfoort, in tegenstelling tot andere bestemmingen zoals Baarn, nog niet ontdekt was bij grote groepen toeristen: “…wie liever eens niet onder de scharen en zwermen van wandelaars wil vertoeven, die reist een weinig verder en vindt in de nabijheid van Amersfoort weer nieuw en overvloedig natuurschoon, doorgaans ook — niet altijd — de kalmte der akkers en velden, den vrede van het bosch, dien het zingen der vogelen, het droefgeestig kirren der houtduiven en het suizen van den wind in de toppen niet verstoort, maar verhoogt.”

Net als in het einde van de 19^e eeuw staat Amersfoort nog steeds bekend om zijn historische centrum. Toch is er veel veranderd in en rondom het centrum van de stad sinds 1892 toen de wandelgids werd geschreven. Waar Amersfoort tegenwoordig meer dan 161.000 inwoners heeft en tot de op 20 grootste gemeente (qua inwoners) van Nederland behoort, had de stad, op 31 december 1891, 16.049 inwoners. Een vermenigvuldiging van meer dan 10 keer dus! Bij zo’n groei aan inwoners hoort ook de nodige uitbreiding in woonwijken en andere voorzieningen. Bij sommige beschrijvingen uit de gids is het dan ook moeilijk voor te stellen dat ze dezelfde omgeving omschrijven.

De verschillen tussen toen en nu zien we al terug op de manier waarop een reiziger per trein in de stad aankomt. Waar de gemiddelde toerist die Amersfoort bezoekt nu aankomt op het NS station ‘Amersfoort Centraal’, bestond dit gebouw (en zijn voorganger uit 1901) in 1892 nog niet. Het grootste en voornaamste treinstation was dat van de ‘Nederlandsche Centraal-Spoorweg-Maatschappij’. Dit station, gelegen aan het Smallepad 15, bestaat nog steeds! Tegenwoordig doet het echter dienst als kantoorruimte. Hoewel we dit uit 1863 monumentale pand als mooi en statig zouden omschrijven dacht men hier in eind 19^e eeuw anders over. De wandelgids omschrijft de aankomst op het toentertijd nog geen 30 jaar oude station Amersfoort NCS als volgt: “Al aanstonds wacht ons eene teleurstelling, het perron is niet overkapt en zonder eenig meedogen brand de zon ons in het gelaat. Het station waar wij aankomen, is een oud verveloos gebouw, dat heelemaal niet meer aan de eischen voldoet, die zelfs een weinigeischend publiek mag stellen.” Het toenmalige station bood dus geen warm onthaal tot de stad zullen we maar zeggen.

De route van dit station naar het centrum, zoals die in de wandelgids wordt omschreven, is nog steeds te lopen. We beginnen op het toenmalige stationsplein bij Smallepad 15 met onze rug richting het stationsgebouw. Tegenwoordig is dit terrein volgebouwd met hoge kantoorgebouwen en is er niets meer van het plein over. Van 1892 tot 1970 stond aan dit oude stationsplein het complex van de bekende Phoenix-brouwerij.

Als we naar rechts lopen en links afslaan richting de Barchman Wuytierslaan lopen we over een straat die we nu kennen als de Brouwersstraat. Deze straat droeg toentertijd de naam Stationsweg. Nog steeds lopen we tussen de moderne kantoorpanden en is er maar weinig te zien dat uit de 19e eeuw of daarvoor stamt. 

Eenmaal aangekomen bij Barchman Wuytierslaan steken we over en komen in de Snouckaertlaan terecht, dat in 1892 bekendstond als (een onderdeel van) de Soesterweg. Hoewel ook hier veel nieuwe bouwwerken zijn verrezen kunnen we de 19^e-eeuwse sfeer nog wel proeven. Met name het eerste blok huizen aan de rechterkant van de straat heeft nog veel van zijn oorspronkelijke uitstraling behouden.

Als we het einde van de Snouckaertlaan hebben bereikt en links afslaan komen we terecht bij de drukke verkeersader; De Stadsring. Waar nu de auto’s en andere voertuigen voorbijrazen was deze plek eind 19^e eeuw eerder een oase van rust. Na het slopen van de oude stadsmuren en vestingwerken was dit gebied namelijk omgebouwd tot een plantsoen. Waar je nu met het zebrapad naar de overkant van de stadsring loopt, moest je hier vroeger de oude gracht oversteken via de ‘Utrechtsebrug’.

De omgeving wordt als volgt beschreven: “Voordat wij evenwel de brug over de Beek, waar vroeger de Utrechtsche poort stond, overgaan, blijven wij onwillekeurig een oogenblik stilstaan, om van het schoone gezicht, dat zich hier voor ons oog vertoont, te genieten. Het is hier een der mooiste punten van het plantsoen.” Ongeveer ter hoogte van het fietspad stond het oude politiebureau (gesloopt circa 1900) waarna we aan het begin van de Utrechtsestraat en het centrum van de stad zijn aangekomen.

Dit is maar een voorbeeld van de vele routes en veranderingen die zich sinds het schrijven van de wandelgids hebben plaatsgevonden. Naast een omschrijving van het centrum van de stad bevat de wandelgids ‘Uit het hartje van Nederland’ vijf verschillende wandelingen die vanuit de stad de omgeving verkenning. Laat u inspireren door deze en soortgelijk stukken uit onze collectie en probeer een route van toen eens na te lopen. Zo maakt u niet alleen een reis door Amersfoort en zijn mooie omgeving, maar ook een ware reis door de tijd! Deze en soortgelijke gidsen zijn terug te vinden in de bibliotheekcollectie van ons archief.