Nieuwe aanwinsten over de Tweede Wereldoorlog
Op 7 mei 1945 reden Britse en Canadese legereenheden Amersfoort binnen en was de stad daarmee officieel bevrijd van de Duitse bezetting. Hoewel er in de dagen ervoor nog enkele vuurgevechten hadden plaatsgevonden, was het feest op 7 mei. Er was een einde gekomen aan vijf donkere jaren.
Dit artikel is verschenen in het tijdschrift Kroniek, uitgave maart 2025.
Auteurs: Lois Muller en Thom Lubberding
Ter gelegenheid van 80 jaar Vrijheid vertelt dit artikel over een aantal recente schenkingen aan Archief Eemland, die betrekking hebben op de Tweede Wereldoorlog in Amersfoort. Wie zoekt in de fotocollectie van Archief Eemland met het trefwoord ‘Tweede wereldoorlog’ krijgt bijna 1500 foto’s. Feestende mensen in het centrum, militairen en tanks die met grote vreugde worden verwelkomd, NSB’ers of collaborateurs met handen boven het hoofd en rijen mensen voor voedseluitdelingen. Maar ook van herdenkingen, van vernielingen en meer. Archief Eemland heeft met ruim honderd foto’s uit twee mooie albums deze collectie nu verrijkt.
De jonge Kortes
Uit de oorlogsjaren zelf zijn niet veel foto’s van Amersfoort. Het was namelijk erg risicovol om foto’s te maken als je als fotograaf niet door de Duitsers was ‘goedgekeurd’. Iemand die dat wel durfde was de jonge Willem Jacob Kortes (geboren 1925). Voordat hij onderdook in juli 1943 heeft hij veel vastgelegd in de stad. Vanuit zijn zolderraam aan de Leusderweg 170 (boven de huidige Kruidvat) fotografeerde de 16-17-jarige stiekem, met een eenvoudig cameraatje, de langs marcherende Duitse troepen en meer wat voorbijtrok. Vervolgens liet hij zijn foto’s afdrukken bij Fotocinehouse Hak, even verderop aan de Leusderweg. Daar werd hij verwelkomd met de woorden ‘Zo jochie, heb je weer een rolletje vol?’, aldus zijn dochter. Hij plakte ze in een album en schreef er bijschriften als 'Landverraders' of 'Moffen' bij. Je voelt de woede en onmacht, maar ook deels fascinatie voor wat hij zag veranderen in zijn omgeving.
Toch nog nieuwe foto's
Het tweede album bestaat uit twee delen. Het eerste deel bevat foto’s van het bombardement op Rotterdam in mei 1940; het tweede deel gaat voornamelijk over de bevrijding van Amersfoort. Het zijn geen foto’s die door de albummaker zelf zijn gemaakt en de meeste foto’s zaten dan al in de archiefcollectie, gemaakt door Foto Fortgens. Maar een aantal zijn een waardevolle aanvulling; van dezelfde gebeurtenissen, net vanuit een andere hoek of op een ander moment genomen. Bijvoorbeeld van gebombardeerde huizen aan de Goudsbloemstraat in augustus 1940, of de in 1945 opgeblazen spoorbrug voor de Koppelpoort. Een foto toont op 6 mei 1945 burgemeester Van Randwijck in gesprek met secretaris Thomassen op de Westsingel. Het archief bezat al een foto van enkele minuten na dit moment, zonder Thomassen. De bijschriften in het album alleen al geven de vreugde van het moment weer. ''Onze vrienden [tank met militairen] bij de Kamperbinnenpoort!', of 'De Tommie wordt onder gejuich door het volk gedragen!' bij een foto van een mensenmassa op de Varkensmarkt die een Canadees op de schouders draagt.
Momenteel werken we aan de beschrijving van deze foto’s en het toegankelijk maken ervan op onze website. Zodra ze online staan vermelden we het onder andere in dit bericht en op onze social media.
Canadees logboek
Een andere bijzondere aanwinst is een Canadees militair logboek. In het logboek is weinig over de strijd te lezen, want het beslaat de periode april tot en met oktober 1945. Het zijn vrij droge teksten opgesteld door een administratieve klerk in het Canadese leger. Zinnen als Day spent with regular office routine, militaire afkortingen, beschrijvingen van routinematige activiteiten en leuke uitjes voeren de boventoon. Elke dag afsluitend met het weer, zoals rain + more rain all day. Ondanks het gebrek aan heldendaden geeft het boekje in ieder geval een eerlijk beeld van de belevingen van de schrijver. Inzicht over de bevrijding van Amersfoort geeft het logboek helaas niet.
De legereenheid waartoe de schrijver(s) behoorde was wel meerdere keren in Amersfoort, maar pas lang na de bevrijding. Zo zette de Canadese militairen op 15 juni 1945 een nieuw kantoor op in een private home in Amersfoort. Hoewel Amersfoort niet uitgebreid wordt beschreven geven de teksten wel een beeld van bepaalde gebeurtenissen in de stad. Zo wordt op 31 augustus geschreven over een bijna uur durende parade ter gelegenheid van de verjaardag van koningin Wilhelmina.
De eerste pagina ontbreekt helaas. Daardoor missen we mogelijke context, zoals wie het heeft geschreven en waarom. Het enige dat we weten is dat het logboek in 1945 in het huis van de schenker in het Bergkwartier is achtergelaten, het genoemde ‘private home’? Wat het nog mysterieuzer maakt, is dat het geschreven lijkt door verschillende personen, gezien de wisselende handschriften. Was het een logboek van een administratieve eenheid? Verder historisch onderzoek zou mogelijk meer licht kunnen schijnen op de schrijver(s) en eigenaar van het logboek.
Lied burgemeester Van Randwijck
Recent ontving Archief Eemland een lied geschreven door Jules Cornelis van Randwijck (1874-1962), die van 1912 tot zijn ontslag in 1940 burgemeester van Amersfoort was. Op het moment van schrijven, 22 februari 1943, was Van Randwijck als gijzelaar geïnterneerd in Kamp Sint-Michielsgestel (Brabant). De brief is gericht aan banketbakker J. Vonk, die zijn bakkerij in de Langestraat had. Vonk was vooral bekend om zijn koekjes, de zogeheten 'Amersfoortse Keesjes'. Vonk had de geïnterneerde Van Randwijck een aantal keesjes opgestuurd, evenals wat boter. Als dank schreef de burgemeester een humoristisch liedje over zijn internering en welkome gift van Vonk. Het unieke archiefstuk geeft inzicht in het karakter van Van Randwijck en zijn belevenissen tijdens de Tweede Wereldoorlog. Op 18 Juli 1943 werd Van Randwijck vrijgelaten en na de bevrijding werd hij wederom burgemeester van Amersfoort. De bakkerij van Vonk zou vanaf zomer 1944 een belangrijke rol spelen in het verzet door de illegale telefooncentrale op de zolder aan de Langestraat.
Collectie
Denkt u bijzondere foto’s of andere Amersfoort gerelateerd materiaal te bezitten die mogelijk beter tot hun recht komen bij Archief Eemland? Neem dan contact met ons op: