Hoogland-West

In heel Amersfoort-Noord, maar in mindere mate in Hoogland-West, zijn sporen aangetroffen van jagers/verzamelaars uit de Midden-Steentijd (9.000-4.500 v.C.). In Hoogland-West zijn ook vondsten uit de periode van de IJzertijd gedaan (700 v.C. tot ca. begin van de jaartelling). Bepaalde zandruggen zijn aangewezen als archeologisch beschermde locaties. De eerste ontginningen begonnen hier net als in de rest van het Hogeland rond 777, toen Karel de Grote dit gebied als deel van een groter geheel aan de bisschop van Utrecht schonk.

Aanvankelijk was vooral veebezit belangrijk. Later werd voor akkerbouw geschikt land zó belangrijk dat de wegen niet over de hooggelegen landen, de engen, liepen maar eromheen. Dit is te zien bij de Coelhorsterweg. Deze begint bij de hoger gelegen kern De Ham en loopt noordelijk van de Weesche eng en de Weerhorster eng. Daarna gaat de weg zuidelijk lang de Onsteder eng in de richting van Coelhorst. Door zandruggen via kleine dijkjes met elkaar te verbinden werd instroom van water voorkomen. Voorbeelden zijn de Spijkerdijk, de Vudijk en de Coelhorsterkade. Al in de tiende of elfde eeuw werden boerderijen gebouwd op heuveltjes in het veen aan de oostkant van de Eem, zoals Hoogerhorst, Krachtwijk, Sluisdijk en Hamelenberg in polder De Slaag.

Een belangrijke stap in de geschiedenis van Hoogland-West was de watersnood van 1170. Deze sloeg een aantal zandbanken in het Almere (IJsselmeer) weg en verbeterde zo de afwatering van het Eemgebied. Nieuw weiland kwam droog te liggen in de polders De Slaag, Zeldert en De Haar. Hier, ten noorden van de Mgr Van de Weteringstraat, wordt het landschap gekenmerkt door regelmatige kavels (het zgn. slagenlandschap); het onderscheidt zich daarmee van het gebied van Coel-, Weer- en Hogerhorst, dat kleinschalige, onregelmatige percelen kent (hoevenlandschap). Voor de waterafvoer in dit lager gelegen gebied moesten kanalen worden gegraven, zoals de Male- en Overzeldertse wetering.

De buurtschap Coelhorst strekte zich uit van Onstede aan de Oudeweg tot boerderij Krachtwijk. Het was geen gebied met eigen bestuur en rechtspraak, maar viel onder de de schout van Hoogland. Huis Coelhorst was aanvankelijk niet meer dan een versterkte boerderij op een flinke heuvel met een gracht eromheen. Dit huis werd het 'oude goed' (in een bron uit 1367) ofwel Groot Coelhorst genoemd. Daarnaast werd ook een nieuw huis Klein Coelhorst gebouwd, vermoedelijk op een perceel bij de huidige westelijke inrit van het landgoed ter hoogte van de driesprong Coelhorsterweg-Slaagseweg-Mgr Van de Weteringstraat. In 1759 omvatte het landgoed 85 ha en in 1979 102 ha. Huis en landgoed zijn in de loop van de eeuwen onder andere eigendom geweest van de families Van Lockhorst, Van Westreenen, Wittert, Tuyll van Serooskerken en - sinds 1957 - Beelaerts van Blokland. De Van Westreenens bouwden in 1647 het huis dat in mei 1940 door de Nederlandse legerleiding is opgeblazen om een vrij schootsveld te krijgen langs de Grebbelinie. In de jaren 1950 is het huis op eenvoudige wijze herbouwd.

De kapel van Coelhorst

De 14de-eeuwse katholieke kapel werd gebouwd voor de inwoners van Hoogland: zo hoefden ze niet langer ter kerke te gaan in Amersfoort. De kapel is rechthoekig en heeft geen koorsluiting, zoals de meeste kapellen. Een zware storm in 1747 maakte de kapel tot een bouwval, die pas twaalf jaar later werd hersteld. In 2003 werd de laatste restauratie afgerond. De kapel had vele gebruikers. Na de reformatie (1579) ging hij over in protestantse handen. Toen Hoogland een nieuwe kerk kreeg in de dorpskern (zie monument De Inham), werd de kapel in 1843 verkocht aan de bewoners van Landgoed Coelhorst. De families Van Tuijl van Serooskerken en na 1957 de familie Beelaerts van Blokland gebruikten de kapel als grafkapel. Tegen de oostwand liggen enkele graftomben. De kapel is gewijd aan Sint-Nicolaas en is sinds 1973 een rijksmonument.

Kaart van hofsteden en bouwland bij Sluisdijk en Breevoort uit 1667. Tekening van vier hofsteden, bouwland en bossen (gemarkeerd met de letters A t/m H) bij Coelhorst aan de Vuydijk en de Slaagseweg. In opdracht van de regenten van het burgerweeshuis opgemeten in 1667 en getekend.

De kapel van Coelhorst met op de achtergrond het Huis. ca. 1760 - ca. 1820 Oorspronkelijk bijschrift: "Het dorp Keulhorst." Vervaardiger: Schouten, H.

"Kasteel" Coelhorst. 1923 Kasteel Coelhorst werd in 1940 op last van Nederlandse militairen verwoest om een vrij schootsveld te krijgen. Na de oorlog werd het op eenvoudige wijze herbouwd.

Begraafplaats en Kapel Coelhorst, van opzij gezien. 1981-03-30- Zie: De Stad Amersfoort d.d. 1 april 1981, p. 19: "Begraafplaats Coelhorst en de begrafenisgebruiken van vroeger." - Landgoed Coelhorst en de kapel zijn privé terrein. - De kapel dateert uit de 14e eeuw en is een Rijksmonument. Auteursrecht BDU.

Literatuur:

• Gijs Hilhorst, Gerard Monkhorst en Gerard Raven, Hoogland-West. Geschiedenis en natuur van een opmerkelijk landschap. Wandel- en fietsroute en historische achtergronden (Hoogland, april 2001) 'De Bewaarsman. Tijdschrift van de Historische Kring Hoogland', jaargang 7, nr. 2.
• Huib Leeuwenberg, De kapel van Coelhorst. Geschiedenis van hét monument van Hoogland-West (Hoogland 2002) 'De Bewaarsman. Tijdschrift van de Historische Kring Hoogland'.