Hoogland

"Den Ham is een welvarend dorp en behoort met Langenoord (waar de R.C. kerk staat), de buurten Zeldert, de Hoef, Emiclaar, Coelhorst, Duist en de gehuchten Liendert, Zevenhuizen en de Haar, tot de gemeente Hoogland, die ruim 2500 inwoners telt. Wij vinden er eenige wagemakerijen en smederijen ten gerieve van de doortrekkende boeren". Zo werd Hoogland in 1899 beschreven in een wandelgids.

De Maalschap

'Het Hogeland' was oorspronkelijk slechts de rug van hoge zandgronden die vanaf de achtste eeuw geleidelijk aan bewoond werd. Vanaf de Hoef in het oosten via de Ham liep dit hooggelegen gebied langzaam naar het in het westen gelegen Coelhorst. Ontginningen breidden zich uit en boeren vestigden zich ook in de wat lager gelegen gebieden. Verondersteld wordt dat boeren zich al in de loop van de 12e eeuw hebben aaneengesloten in een maalschap, een genootschap met het doel om gemeenschappelijke gronden volgens bepaalde afspraken te gebruiken. Deze maalschap bestond in de dertiende eeuw in ieder geval uit vijftien boerderijen of malenhoeven, namelijk Groot Wede, Groot Liender, Nieuwenhoef, Oudenhoef, Emiclaar, Luttike Weede, Schoonoord, Klein Wede, Klein Liender, Klein Emiclaar, Langenoord, Zielhorst, De Hoef, Groot Wedehorst, Boelenhoef en Kattenbroek (zie de kaart uit 1648). Op een gegeven moment werden ook de polders ten noordwesten van de maalschap, namelijk De Slaag, Boven- en Nederzeldert, de Hond en het Nieuwland, bestuurlijk ingelijfd bij het Hogeland. Hoogland werd zo het toponiem voor het gehele gebied dat ruwweg begrensd werd door Soest, Baarn, Bunschoten, Nijkerk en Amersfoort.

Gemeente Hoogland

Vóór 1798 omvatte het grondgebied van Hoogland een tweetal gerechten, het Hoogland en Emiclaar. Dat waren gebieden met een eigen bestuur en rechtspraak. Hoogland viel onder de schout van de bisschop van Utrecht en Emiclaar onder die van de Sint Paulusabdij. Door de invoering van de Franse gemeenteorganisatie ontstond per 1 januari 1811 echter de gemeente Hoogland. In 1857 vond een ingrijpende grenswijziging plaats toen de gemeente Duist, de Haar en Zevenhuizen werd opgeheven en voor het grootste deel bij Hoogland werd gevoegd, waardoor het oppervlak van de gemeente met bijna de helft toenam.

De bevolking van de gemeente groeide vooral in het begin van de twintigste eeuw snel en was geconcentreerd in een aantal verspreid liggende kernen en buurtschappen waarvan de Ham, Langenoord en Hooglanderveen de belangrijkste waren.

Hoogland als deel van Amersfoort

In 1967 werd bekend dat Hoogland haar zelfstandigheid prijs zou moeten geven ten behoeve van de uitbreiding van Amersfoort. Amersfoort had een groeistadfunctie gekregen. Daarvoor zou het dorp Hoogland opgedeeld moeten worden tussen de gemeenten Bunschoten en Amersfoort. Het gedeelte ten noorden van de Rijksweg A1 zou bij Bunschoten worden gevoegd, terwijl het gebied ten zuiden van de Rijksweg Amersfoorts zou worden.

De Hooglanders hebben zich van meet af aan hevig verzet tegen het dreigende oprukken van hun grote buurgemeente. Met protestacties en demonstraties onder het motto "Handen Af van Hoogland!", werd gepleit voor een zelfstandig en agrarisch Hoogland. Allemaal tevergeefs, want op 1 januari 1974 werd de gemeente inderdaad verdeeld. Het gedeelte dat aan Bunschoten werd toegevoegd was in grote lijnen hetzelfde als de voormalige gemeente Duist, de Haar en Zevenhuizen.

Hoogland is een deel van Amersfoort geworden. In het westen is de oude sfeer min of meer behouden, het dorp wordt daar nog begrensd door de weilanden van het Buitengebied-west en de Bunschoterstraat als scheiding. Aan de oostkant heeft het agrarische land vanaf de annexatie plaats moeten maken voor de nieuwbouwwijken Schothorst, Zielhorst, Kattenbroek en Nieuwland. Tot die tijd groeide Hoogland, vooral vanaf de jaren vijftig, stevig in de gebieden Langenoord en Bieshaar. Recentere uitbreidingen in de De Bik en De Ham zijn nog niet voltooid.

Uitzicht vanaf de toren van de Sint Martinuskerk naar het noordelijk gelegen kerkhof en de boerderij Langenoord; ca. 1900 - ca. 1940; Langenoord is één van de Malenhoeven van Hoogland. Hier werd ca. 1990 de wijk Kattenbroek gebouwd. Zie: "Emiclaer" van Heerlijckheid tot Stad, door G.G. Hilhorst (standplaats 2147).

Literatuur:

• D.C.W. Steenbeek, Inventaris van de archieven van de voormalige gemeenten Hoogland en Duist, de Haar en Zevenhuizen, 1644-1973(1983) (Amersfoort, 1993)
• H.J. Poots, 't Hoogh Landt (Barneveld 1981).
• Gijs Hilhorst, Gerard Raven en Nellie van Vulpen, Boer, bestuurder en brandweerman. De gemeente Hoogland 1811-1973. Themanummer naar aanleiding van 25 jaar opheffeing van de gemeente Hoogland (Hoogland, januari 1999) 'De Bewaarsman. Tijdschrift van de Historische Kring Hoogland, jaargang 5, nr. 5.
• C. Dekker, Een zeer oud en voornaam college. Geschiedenis van de malen op het Hoogland buiten Amersfoort (Amersfoort 2000).