Restauratie-problematiek en Monumentenzorg

Afrt heeft thans ca 360 rijksmonumenten, ca 360 gemeentelijke monumenten (dit zijn voornamelijk Jonge Monumenten gebouwd tussen 1850 tot 1940) en ca 275 beeldbepalende panden. Daarnaast is er één (rijks)beschermd stadsgezicht dat ongeveer binnen de tweede ring (= Stadsring) ligt; ook zijn er ca 15 gemeentelijke stadsgezichten (voornamelijk jongere woningbouw-complexen). Het gemeentelijk apparaat heeft een afdeling Monumentenzorg en Archeologie (Archeologie).

Vroeger werden niet meer nuttige (delen van) huizen gewoon weggebroken; dit ging nog tot diep in de XIX door; in Afrt bleef relatief veel staan door economische stagnatie; hierdoor was er minder behoefte aan vernieuwing. In de loop van XIX kwam er toch langzamerhand waardering voor het overgebleven oude. Wel begon men in 1828, als werkverschaffing in de winter voor armen, met het slopen van de militair niet meer nuttige muren; op hun standplaats werd een plantsoen met wandelgelegenheid (Lunteren, van en Zocher) aangelegd; de schoongebikte stenen brachten geld op; in 1844 greep koning Willem II echter in, door verdere afbraak te verbieden; zo zijn Koppelpoort, Monnikendam en de muurstukken ter weerszijden van de wel gesloopte Kamperbuitenpoort gespaard gebleven. In 1886 vond een restauratie van de Koppelpoort plaats; in 1907 werd het St Pieters- en Blo(c)klandsgasthuis na het krijgen van een erfenis gesloopt, op sterk aandringen van Victor de Stuers wordt de Mannenzaal gespaard. Hoewel ook al in 1905 de kosterswoning (de Sacristie) van de St Joriskerk gesloopt was, komt er toch een restauratie-stroming in Afrt op gang; in 1922 komt er een gemeentelijke Verordening op de Monumenten en wordt er zelfs een Gemeentelijke Monumentencommissie, om B en W te adviseren, opgericht.

Pub:

• C en A, Stadsherberg, bestemmingsplan Afrt [FL 3 oct 1970 17-19].
• Observantenklooster [FL 4 oct 1971 30-31 en FL 14 no 2 sept 1982 (speciaal nummer, o.a. gewijd aan de restauratie)].
• St Aagtenkapel [St Aagtenkapel na eeuwen in ere hersteld FL 5 oct 1972 31].
• Dieventoren (Muurhuizen 97) 'gerestaureerd' (o.a. is de poort er toen ingemaakt) in 1941/42.
• St Franciscus Xaveriuskerk aan 'Zand; Restauratie-informatie, De Zandloper mei / juli 1981 [FL 13 no 3 sept 1981 53]; okt 1981 en okt 1982.
• Grote Spui 9-10.
• Kleppermanshuisje.
• Kleine Haag 2.
• Klokkenroof in WO II: A.J. van den Tol, De klokkenroof in Amersfoort in de oorlog 1940-45 en de vervanging na de vrede, typoscript GAA, 1977.
• Koppelpoort

  Eerste 'officiele' restauratie in Afrt, onder toezicht van P.J.H. Cuypers (1827-1921), een leerling / volgeling van E. Viollet-le-Duc (1814-1879).

  Referentie(s): B.G.J. Elias, De restauratie van de Koppelpoort in 1885/86, FL 13 no 3 sept 1981 44-51.

• Lutherse kerk.
• Mandaatshuis: C. van den Braber, Het Mandaatshuis aan de Groenmarkt, een restauratie uit de periode 1940-1945, in: Brongers e.a. (red), 1989 153-163.
• Markthalgebied, bezwaren tegen bebouwing in het: Heemschut 61 no 6 (1984) 132.
• Onze Lieve Vrouwetoren restauratie olv T. van Hoogevest tussen 1965 en 1970 en de bovenste delen van de toren tussen 1995-1996. Voor vroeger onderhoud en restauraties: Referentie(s): Van den Braber, 1998.
• Poth, Stichting de: Beer Poortugael.
• Stadsmuur: C. v.d. Braber, De reconstructie van de stadsmuur langs Achter de Kamp in Amersfoort FL 9 no 4 dec 1977 10-14; 10 no 1 feb 1978 4-8 en 10 no 2 mei 1978 24-28.
• Het Vagevier Muurhuizen 108-110.

Pub. algemeen:

• Nota over monumentenzorg in Afrt: Vooruitstrevend behoud, juni 1979; FL 12 no 1 maart 1980 15.
• Betty Alice Ross, Resultaten van enige in de jaren 1940-1980 gerestaureerde muurhuizen te Amersfoort, 1981, doct scriptie in GAA; over de verandering van de opvattingen over de meest gewenste vorm van restauratie [bespr: FL 15 no 3/4 dec 1983 62-63].
• NN, Als gemeenteraad akkoord gaat: Amersfoort verschanst zich achter 'nieuwe stadsmuur', DSA dd. 14 sept 1983 p.22.
• Speciaal nummer gewijd aan Amersfoort Monumentenstad: Heemschut 60 no 10 (okt 1983) over monumentenbeleid, Halbertsma, Flehite en monumenten, en de oorsprong van Amersfoort.
• Anco Mali, Het architectenbureau Ir T. van Hoogevest, DSA dd.18 jan 1984.
• Anco Mali, Het architectenbureau Ir G. en Ir. H.A. Pothoven, DSA dd. 22 feb 1984.
• C. van den Braber, Architectuuronderzoek Amersfoort, geïnventariseerd en gedocumenteerd, FL 17 no 1/2 april 1985 20-29.
• Hovy, 1986 pp.137-138
• Nieuwsblad Monumentenzorg en Archeologie van Gemeentewerken Amersfoort, no 1 (feb 1985); no 1-32 (met index) gebundeld uitgegeven in 1993.
• M. Cramer, Jonge bouwkunst in Amersfoort, 1800-1990, Amersfoort, 1989 [FL 21 1/2 mei 1991 17-18].
• M. Cramer, Amersfoort, architectuur en stedenbouw 1850-1940, Amersfoort, 1996.