Zeer oude (kerkelijk en bestuurlijk belangrijke) plaats bij Afrt; in de bekende Oorkonde van 777 gegeven door Karel de Grote wordt gesproken van de 'villa Lisiduna', vier Foreesten, Flethite en de Hemus; het is de oudste schriftelijke vermelding van Leusden.
Rond 1000 is de Sint Urbanuskerk (niet de St. Anthoniuskerk - de Kluizenaar of van Padua -, dit is een XVIII gedachte) van L en die behoorde aan het klooster Hohorst de parochiekerk voor de omgeving (o.a. voor Afrt); na 1615 was er geen eigen predikant meer; in 1799 waren nog maar 7 huizen rond de bouwvallige kerk; de toren (die eigendom van de burgerlijke gemeente was) van Oud-Leusden is het enige dat rest van deze, in 1827 afgebroken, kerk; de kerkelijke activiteit verplaatste zich naar een nieuw-gebouwde kerk te Leusbroek; het klooster is aan Onze Lieve Vrouw gewijd; er bestaat sinds 1985 een Historische Kring Leusden, zij geeft een 'Verenigingsorgaan' (no 1 aug 1985) uit. Perks, 1965 p.9.
L is een Gerecht; waaronder ook vallen: Heetveld, Aschat, Leusderbroek, Hamersveld, Snorrenhoef, Donkelaar en Stoutenburg en de landgoederen Heiligenberg, de Treek, Lokhorst en Zwanenburg.
In 1885 verrichtten W.H. de Beaufort en W.F.N. van Rootselaar een opgraving bij de kerk; er werden een waterput en vroeg-middeleeuws (toen Frankisch genoemd) aardewerk gevonden; Perks, 1965 p.10. In 1954 werden er twee grafheuvels op de Treker Heide opgegraven.
Referentie(s): P.J.R. Modderman, Twee grafheuvels in Den Treek, Gem Leusden, Berichten van de Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek 6 (1955) 59-65.
W.J. van Tent, Archeologische kroniek van de provincie Utrecht over de jaren 1980-1984, Utrecht, 1988; hierin over de opgravingen te Oud-Leusden.
Van grafheuvel tot columbarium, de geschiedenis van de begraafplaatsen en het begraven te Leusden [signalering FL 24 3/4 maart 1995 64]. Archeologie
Cor van den Hengel, Bijdragen tot de Geschiedenis van Leusden tot 1811, Leiden, 1974 (stencil, 2 delen, 179 pp; de basis is een Leidse geschiedenis-scriptie uit 1965).
Een gemeentelijke werkgroep schreef: Straatnamengids Gemeente Leusden, Leusden, 1986.
C.A. van Kalveen, De patroonheilige van het voormalige kerkje van Oudleusden, en van de Heiligenberg, FL 20 no 1/2 juli 1989 2-5.
T. Brandsma en Jos Stöver, De kerk en toren van Oud-Leusden, Leusden, 1995 (met tekeningen uit 1727, 1749, 1784 en (naar een oudere schets!) 1830).
Hovy, 1986 pp.8, 15, 38-39 en 44.
W. Bos, Eeuwsprongen in de geschiedenis van Leusden, Leusden, 1995 (privé-uitg.); een selectie uit archiefstukken rond de jaren 1585 (één document), 1685, 1785 en 1885 (het meeste materiaal) (bespr. FL 26 no 1/2 september 1997 p.21).
Renes e.a., 1998.
Ben K. Muller (red.), Leusden, Van de straat af gezien; Een korte geschiedenis en de verklaring van straatnamen, Amersfoort, 1998.