Historiografie

De geschiedenis van de geschiedbeoefening over Amersfoort. In dit lemma vermelden we, chronologisch, vooral (grotere) overzichtswerken. Andere (detail)publicaties staan in Appendix B en bij de verschillende lemmata. Ik verwijs ook naar de biografische notities over de verschillende auteurs. Zie ook deKroniek.

- Matthaeus, Antonius. Hoogleraar te Leiden, verzorgde in opdracht van het stadsbestuur (contactman: burgemeester Morray) de uitgave van 2 manuscript-beschrijvingen van Amersfoort (de ene van Theodorus Verhoeven, geboren in Amersfoort, en de andere van een onbekende) onder de titel:
Rerum Amorfortiarum scriptores duo inediti, alter auctor incertus, alter cui nomen Theodorus Verhoeven etc., Apud Fredericum Haaringh, Lugduni Batavorum (Leiden), 1693.

Hierin bevindt zich een gravure 'Gezicht op Amersfoort' door de tekenaar en graveur T. Doesburg.
Doel van het boek was de stedelijke zelfstandigheid aan te tonen tegenover de landsheren van Utrecht en hun rechtsopvolgers.
Het bevatte echter ook een tekst over de wijze van Verkiezing van de Magistraat in de ME; deze werd in 1703 tegen de Magistraat gebruikt. Zie ook Plooierijen
Referentie(s): Hovy, 1975 pp.55, 56 en 108. Tempe(1)

Overzicht van de inhoud:

• Dedicatio (opdracht) aan het stadsbestuur (40 pp.).
• Gedicht De Nachtegael van Amisfort (door J.V. Vondel; 2pp.; 1657).
  (tussengevoegd) Amisfoorts Lofkrans. Heldendigt, door Mr Laurens Bake, Heer van Wulverhorst &c. Tot byvoegsel van de Kroniek, Anthony Schelte, Amsterdam, 1694 (14 pp.).
• (vervolg van 2.) Het Amisfoortse Tempe (door J. Bremer. C.F.12 pp.).
• Prent van Van Doesburg.
• Th. Verhoeven, Brevis rerum Amorfortiarum ... etc (eindigend in 2 gedichten; 152 pp.).
• [Vetus] Chronicon Amorfortium incerti auctoris ... , 1573 (30 pp.).
• Notae et observationes ad auctorem incertum (226 pp.).
• Index rerum verborumque (4 pp.).

Doordat het boek weer de aandacht vestigde op de oorspronkelijke, in principe, veel democratischer methoden van magistraat-verkiezing was het indirect aanleiding tot de Plooierijen.

- H.V.R. [= initiaal-pseudoniem voor: H. van Rijn], Historie ofte Beschryving van 't Utrechtsche Bisdom, behelzende De Oudheden, Kerkelijke en Geestelijke Gebouwen ... etc, Leiden, 1719, 3 delen, deel II bevat o.a. informatie over de Oudheden en Gestichten van Afrt. [Verwijzing in deze encyclopedie: Bisdom, 1719]
Pp.1-60 bevat de Hoofdtekst over Afrt; pp.60-91 bevat de Aantekeningen en pp.755-784 bevat een tweede groep Aantekeningen getrokken uit het aan Van Rijn ter beschikking gestelde manuscript van Geschiedenissen door Johan van Ingen; de index (Blad-wyzer) bevat (sv Amersfoord) een goed ingedeelde lijst van de in deel II behandelde Afrt onderwerpen.

- Historien, Ofte Gedenckwaerdige Geschiedenissen der Stad Amersfoort; Beginnende met den Jare 975. tot den Jare 1723.
Gedruckt na de Copye van Amersfoort, voor de Liefhebbers. Vierkant vignet: gekroond wapen van Afrt in een lauwerkrans.
Het boekje (pamflet) bestaat uit 2 katernen
A [titel, blanco, 14 pp tekst] en
B [13 pp tekst, 3 blanco].

Inhoud:
Het pamflet begint met een ongetiteld gedicht:

Schoon Utrecht, eertijds praeld' op 's Bisschops Staf en Mijter,
En Stoel, en hoogen Dom, nog wil ik Amersfort,
Van grooter waert / benijd / verheffen op mijn Cijter /
als rechter hand van 't Sticht, en zegen noyt verkort,
Wie haren oorsprong soeckt / spring seven-hon[ derd ] Jaren
Min vijftig jaer te rug / en kuss' den eersten steen /
Daer vele Steenen tot een Stadt en Muer vergae'ren
Op 't Nachtegaels gesang / het welck de Bouwheer scheen
Natuer verkoos den gront in lieffelijcke streeken
Dat Grieken Tempel loov' / en d' oude Hengstebron:
[ ik loof dit Landprieel op 't ruyschen van de beecken, ]
ik loof den Heiligen Berg, den duitsen Helikon,
De Pijnboem en Cypres / en Eicken / koel van lommer /
Beschaduwen haer Velt. De wack're Honing-Byen
De geesten aest met dauw / en nectar / vry van kommer.
etc.
En leven door de Faem / nu 't Lichaem is vergaan.
De Held van Randebroek, de Bouheer van de Vorsten
En 't Raethuys t'Amsterdam, verheerlijkt haren lof:
etc.

Op een aantal zetfouten na, is dit gedicht identiek met het in 1657 verschenen gedicht De nachtegaal van Amisfort door Joost van den Vondel (1587-1679); hier is het echter ondertekend door J(odocus) Plasschaert (geboren ws 1626-gestorven tussen 1688 en '97).
Het jaartal 1007 [verkregen uit in regel 5]: 1657 minus (zevenhonderd jaren minus vijftig jaar)] is niet begrijpelijk want het heeft geen bijzondere betekenis voor Afrt; tussen 1002 en 1248 wordt het in het 'Chronijcxken' ook niet behandeld.
De onbekende 'uitgever' van 1723 lijkt het werkje van de 17e eeuwse uitgever J. Plasschaert te hebben gecopieerd met één extra jaartal (1723). De XVIII uitgever leefde kennelijk in de veronderstelling dat het gedicht van (de overigens vóór 1700 overleden) Plasschaert was.
Plasschaert was leverancier aan de Latijnse School; misschien heeft de oorspronkelijke editie gediend als geschenkje en herinnering aan de schooljaren van leerlingen aan Afrt.
Tussen 1351 en 1687 worden er per 50 jaar tussen de 5 en 13 jaartallen genoteerd; dan volgt er, tot 'actualisering' van de editie en tot besluit, één jaartal (1723) na 34 jaar. Reden om te veronderstellen dat de oorspronkelijke (verloren gegane) editie van Plasschaert in 1687 of 1688 verscheen.

Chronijcxken. [enkele saillante jaartallen uit een totaal van 67]
Anno 975. Gaf den Keyser aen de Kercke tot Utrecht een zeer schoone Hofstede Amuedenshoeve geheten/ gelegen by Amersfoort, in de kring van Gelderland, in het Land Hoevelaken, doch Potbodens Graefschap genoemd [de opmerking over Amuedenshoeve is vooralsnog onbegrijpelijk]
1002. Is het Clooster op Heiligen Bergh gewijd van d'Ordre van St Benedictus, en is genaemt Hoogh-horst, gelegen bij de Stad Amersfoort

[hiertussen o.a.: 1248 wijding altaar Joriskerk; 1259 verkrijging van het stadsrecht]

1657. Is de Nieuwe Vismarckt t' Amersfoort gemaeckt / en is het Huys te Meersbergen oock vernieuwt.
Op den 13. Septemb. is buyten Amersfoort Overleden den seer vermaerden Konstrijcken Schilder / en den Vorsten Architeck en eersten Inventeur en Bouw-Heer van het Stadhuys van Amsterdam, Jacob van Campen, Heer tot Randenbroeek. [hier volgt de kronikeur de tekst van het inleidend gedicht van Vondel].
Den 19. October is binnen Amersfoort op de middagh sulcken brandt ontstaen in de Achter-Camp, met een stercke Z.O. Wint / waer door in een uur vernielt wierden 27 Bergen / 23 Huysen / 9 Schueren / 5 Kamers / een Kint van 5 Jaren / en 7 Beesten.
1687. Willem Willemsz. Cypier van Amersfoort / oud zijnde 79. Jaer / trouwt een Jonge Vrouw / daer hy by wint op 't Jaer een jonge Soon / soo dat het Kindt en de Vaer / verschelen tachen-tigh Jaer.

[hiertussen een periode van 34 jaar]

1723. In dit Jaer wierd tot Amersfoort een Spel bekend / (de Duyvel magh weten wie erden Autheur van is) / genaemt Banke de Volute, Alias Pakjes setten; 't Welk soo gretigh van vele Pesoonen wierd aengenomen en gespeeld / dat sy daer heele nachten mede doorbragten / 't zy in de Herbergen, of by geval op een stoep in de Maneschijn / jae ging het selve soo verte / dat verscheyde Pesonen haer arm gespeeld soude hebben / indien zulks niet belet geworden was / en de Admistratie van hare Goederen aen andere overgaven; Ter gelegentheyt van dit Speelen / kwam 't navolgende in 't Licht:

Sou men niet eens vrolijk wesen,
Sou men niet eens vrolijk zijn
Sou men niet eens als voor desen
Drincken gaen een Pintje Wijn.
Winters Avonden die komen;
'k Ben een ongelukkig Mensch,
Haaal al naaje sonder schroomen,
Want mijn Sak die moet tog lens.

't Jasse is een moeyelijck speelen,
Veel Hooft-breken is'er aan,
't Gaet selden sonder Crakeele,
't Komt dan hier of daer van daen;
Daerom laat ons Pakjes setten,
Om een stuyver hoger niet,
Want ik daer tog niet van trecken
En sal, als een schoone niet.

Geen duytje is'er te winnen
Voor mijn, hoe ik het aenlegh,
'k Kan'er togh geen Zijd' by spinnen,
Siet soo gaen mijn Koetjes wegh.
Arm sou men sigh noch speelen,
Uytdrager haal naaje al,
Hier is voor mijn niet te deelen,
Of 't moest wesen by geval.

'k Ben een ongeluk'ge Drommel,
Dat was eens het and're Woord,
Maer nog wonder boven wonder,
Siet de saecken zijn accoord.
Haal al naeje 't kan niet krencken,
Hoorje wel gy moet om mijn
Uytdrager als dan eens dencken,
Alsje eens hebt mooy Porceleyn.

'k Heb hier Kaarten leere kennen,
En nu ken ik 's al te wel,
Want ik kan daer af niet wennen,
Van 't vervloekte Pakjes-Spel.
Heer wat sal 'er nog van worden,
And're gaen met 't Geldje heen,<

br>En sy laten hem die knorden,
Sitten met een blauwe Scheen.

Och wat heb ik een pijn in mijn Buyk,
Kom nog eens, dan schey ik 'er uyt.
Haal al naeje Uytdrager.

Al wat ick hier verhael,
't En is geen boertery,
Het is het Principael,
En 't ander is Copy,
Ick sou met goede reen
Hier breeder wel af spreken,
Een Paep aen sijn Autaer,
Ick voeg mijn aen mijn Pars,
Tot op een ander Jaer,
Dan schenck ick wat vars.
EYNDE.

Zie ook: Pakjes setten of Banke de Volute

- Halma, François, Tooneel der Vereenigde Nederlanden, ..., Historisch, Genealogisch, Geographisch, en Staatkundig Woordenboek, etc, Leeuwaarden, 1725, sv Amersfort en Amersfoort (41/2 foliopag.)
Een groot deel van de tekst wordt door de sententie ten laste van Van Houten en Saab (uit 1703) ingenomen.
Er staat wat oudere etymologie van de stadsnaam in en verwijzingen naar oudere literatuur.

- Bemmel, Abraham van, Beschryving der stad Amersfoort, Behelzende derzelver Gelegenheid, Oorspronk, Benaaming, oude en tegenwoordige gedaante; alsmede de Stigtingen, Kerken, Kloosters, Godshuizen, en andere openbare Gebouwen, Mitsgaders De Oude en Hedendaagse Regeeringsform, Privilegien, Rampen, en andere merkwaerdige zaken, Henrikus Spruyt, boekverkoper, Utrecht, 1760, Eerste Deel.
Bemmel, Abraham van, Beschrijving van de stad Amersfoort, Derzelver Regeeringsform, Burgerye en Gilden, Jaarmarkten, Handel en Negotie, Vryheid en Grondgebied; mitsgaders Van het recht in het Derde Lith der Staatsche of Provinciaale Regeering; Alsmede Stads Privillegien en Handvesten, Rampen en Onheilen enz, Meest uit echte Stukken en Brieven zaamengesteld, Henrikus Spruyt, boekverkoper, Utrecht, 1760, Tweede Deel.
Van Bemmel had als lid van een Magistraatsleden-familie en als klerk van de Stads-secretaris toegang tot het Archief Amersfoort. De inhoud van Van Bemmel is zeer toegankelijk (het werk is voorzien van een Inhoud en een Register). Beide delen zijn doorlopend gepagineerd. De hoofdstukken zijn voorzien van samenvattende kopjes.

- Brussel, Th. van, Aanhangsel tot Ludolf Smids, M.D. Schatkamer der Nederlandsche Oudheden; etc, Amsterdam, 1778, sv Amersfoort.
Een korte geschiedenis (9 pp.) geïnspireerd op Van Bemmel's boek (1760). Het lemma Afrt in het oorspronkelijke boek van Smids (uit 1711) heeft ternauwernood betekenis.

- Rootselaar, W.F.N. van, Amersfoort 777-1580, B. Blankenberg en Zoon, Amersfoort, 1878, 2 delen (Ieder deel apart gepagineerd).
Verschenen naar aanleiding van het feit dat 1100 jaar daarvoor de bekende oorkonde van 777 door Karel de Grote werd gegeven. Deze herdenking was ook een stimulans om te gaan graven in de grafheuvels op de Leusderhei; dit leidde tot de oprichting van de Oudheidkundige Vereniging Flehite. Het boek loopt tot 1580.

In het boek van Van Rootselaar is zeer veel betreffende de ME geschiedenis van Amersfoort te vinden. Deel 1 begint met het document waarin het gebied Flethite en de rivier de Hemus (later: Eem) voor het eerst genoemd worden; het boek (in deel 2) eindigt in 1579. Dit is het jaar van de Alteratie. In dit jaar eindigt de hegemonie van het Rooms Katholieke geloof in de stad; de Prins en de Hervormingsgezinden nemen het bewind over. Voor Van Rootselaar, van professie een kapelaan, een goed moment om zijn historische beschouwingen in deze twee delen te beëindigen. In het 1e deel worden vooral tot p. 123 een aantal jongere documenten besproken.

Het boek is geen doorlopend historisch verhaal met een bepaalde structuur. In essentie is het, vooral vanaf 1360 (p. 1-345), een jaartallenlijst van de Amersfoortse geschiedenis met per jaar korte of lange beschouwingen, die hij uit Amersfoortse oude archief en enige gepubliceerde literatuur (bv. Matthaeus en Van Bemmel) had gehaald. Hij had daar onbeperkte toegang toe omdat hij tevens honorair gemeente-archivaris was. In principe heeft hij daar alles (of veel) gelezen. Een probleem is dat hij niet paleografisch geschoold was waardoor hij nog wel eens iets niet goed gelezen heeft. Ook de interpretatie van het materiaal kan, in het licht van onze kennis, niet altijd de toets der kritiek doorstaan. Wegens zijn achtergrond had hij natuurlijk een sterke belangstelling voor religieuze zaken, maar ook vele andere zaken komen, hoewel korter, ook aan bod. Het is een bron die de moderne onderzoeker zeker op een spoor kan zetten.

Een groot probleem bij dit boek is dat het vrij ontoegankelijk is. Het boek is veel geprezen, maar vermoedelijk weinig gelezen. Het boek heeft geen Inhoud, laat staan een enigszins gedifferentieerde inhoud. Het boek heeft ook geen goede Index. Ook typografisch is het weinig aanlokkelijk. Er is een zg. bladwijzer, maar die is zeer incompleet en wemelt van de zetfouten. Tenslotte vermeldt Van Rootselaar nauwelijks zijn gebruikte bronnen, snel even het oorspronkelijke document in het Gemeente Archief opzoeken is er niet bij. Dat wil niet zeggen dat het niet gevonden kan worden, het kost alleen tijd. Het boek verdient het echter om toegankelijker gemaakt te worden, er staan interessante zaken in. Hier volgt een gedifferentieerde inhoud van de beide delen; we herhalen deze hier in verband met de geringe oplage van Brongers, 1995.

Deel 1 of 2 worden aangegeven door respectievelijk 1- en 2- gevolgd door het paginanummer in het betrokken deel; ieder deel begint met p. 1.

Aangegeven is de bladzijde waarop het bewind van een bepaalde landsheer (onderstreept), lange tijd de bisschop van Utrecht, begint. Met vette cijfers is aangegeven de pagina waar, zo veel als mogelijk, een periode van 10 jaar begint. Ook is hier en daar het begin van bepaalde onderwerpen, vaak een excurs binnen een jaartal beschrijving, met normale kapitalen aangegeven. Ieder jaar begint steeds met een naamlijst van hen die de belangrijke functies binnen het stadsbestuur vervulden. Daarna wordt het jaar chronologisch doorgenomen of wordt het dominantste verschijnsel aangegeven. Met soms vette onderkast-letters is hier en daar een toevallig geregistreerd onderwerp aangegeven.

Samen met deze inhoud van het complete boek is er (door scanning verkregen) ook, in zeer beperkte oplage, een electronisch toegankelijke index op het belangrijkste stuk van het boek verschenen (Exemplaar in GAA).
Referentie(s): Brongers, 1995 en 1999.

Deel 1

R STATEN VAN UTR1-161Afrt EN EEMLAND1-162MAARSCHALKEN VAN EEMLAND1-164DE OUDE STAD1-167STADSVRIJHEID EN -VREDEKRUISEN1-169DE SCHOUT1-171DE RAAD1-172DE BURGEMEESTEREN - DE SCHEPENEN1-173DE RADEN1-174DE SECRETARIS1-176DE SCHEPEN-KLERK - DE VIJVEN1-177DE CAMERAAR1-178HET RAADHUIS1-179DE STADS KYSTE EN DE SLOTELBEWAARDERS1-180ANDERE BEDIENINGEN1-182HET GESCHREVEN RECHT IN DE XVe EEUW DER STADT WILKUEREN (333 artikelen)1-237HIER BEGHINT DAT RAITBOICK1-253HIER BEGINT DER SCEPENBOECK1-274BURGERS, GRASBURGERS, ONDERZATEN1-275DE PLAETS VAN HET GERECHT1-276BELASTINGEN1-278HET MUNTHUIS EN DE MUNT1-279HANDEL EN NIJVERHEID1-283DE WAAG1-284DE MARKT EN HET VRIJGELEIDE1-284DE VISSCHERIJ1-285SCHOUW - OPENBARE GEZONDHEID1-286DE ARMEN - OOLOG EN VREDE1-288DE GILDEN1-289HET ONDERWIJS1-292KUNST1-293HET ZEGEL1-295Heer Wouter van Afrt bouwt Stoutenburg1-29712631-298Johan van Nassau, bisschop van Utr (1267-1287)1-29812691-30313001-304Fredericus van Zierick, bisschop van Utr (1317-1322)1-304Johan van Diest, bisschop van Utrecht (1323-1341)1-30413311-3081653 verpachting wijngaarden aan de muur1-308DE PAPENHOFSTEDE, MONTADE EN GEVANGENIS1-311INKOMSTEN VAN HET KAPITTEL1-332lijst van namen van dekenen en Kanunniken1-334VERHOUDING VAN DEN RAAD TOT DE KERK1-3351340 - grote stadsbrand1-338Johan van Arkel, bissch v Utr (1342-1364)1-34313521-34513601-346Johan van Vernenburch, bissch v Utr (1364-1371)1-34813701-349ST JORISKERK met beschrijving altaren vicariën etc1-356VOOR HET KOOR1-394KALENDARIUM

Begin scan. Over pp. 1-415 (1376) tot 2-383 (1572) is er een electronisch toegankelijke normaal alfabetische en een retrograde alfabetische INDEX.

Deel 2

- NN, Uit het hartje van Nederland. Geillustreerde wandelgids voor Amersfoort en Omstreken met platte grond der stad en uitgebreide wandelkaart, Amersfoort, 1899.
Hoewel dit boekje van 96 pagina's zeker niet bedoeld is als een volwaardige geschiedenis, bevat het zeer veel, elders niet genoteerd historisch materiaal omtrent Afrt en omgeving. De kwaliteit van de tekst (de onjuistheden, die met de toenmalige stand van kennis te maken hebben, ter zijde gelaten) doet vermoeden dat òf Van Rootselaar òf Reynders als auteur kunnen worden gezien of ten minste de hand in de historische details van de tekst hebben gehad. Aangezien Van Rootselaar in 1900 stierf en juist in een heftig conflict met de Afrtse historisch geinteresseerden gewikkeld was, acht ik het het waarschijnlijkst dat de jongere H.J. Reynders (sinds 1897 bestuurslid van de Oudheidkundige Vereniging Flehite en sinds 1900 beheerder van het Gemeentearchief) als auteur of richtinggevend redacteur moet worden gezien.

- Hasselt, J.B.F. van, Amersfoort rondom zijn toren, Amsterdam, 1948 [Heemschutreeks 58].

- Halbertsma, H., Zeven eeuwen Amersfoort, [Amersfoort, 1959].

- Kraan, Helen, Nostalgisch gezicht Amersfoort, Groningen, [1984]. Fotoboek 1900-1950.

- Hovy, J., Amersfoort in Prent; een historisch overzicht in woord en beeld, Zaltbommel, 1975 (geen index), 1982 (geen index) en 1986 (onbevredigende index).
Inhoud: Aan de hand van relevante afbeeldingen wordt een uitstekend modern, chronologisch gerangschikt, overzicht van de Afrt geschiedenis tot ca 1900 gegeven.

- Elias, B.G.J. e.a (red), Ach Lieve Tijd, 900 jaar Amersfoort, de Amersfoorters en hun rijke verleden, Zwolle / Amersfoort, 1986 [bespr: FL 19 no 3/4 dec 1988 56-59]. De tekst is voor een breder publiek en de inhoud van de afleveringen is niet altijd systematisch.
Inhoud van de afleveringen:

• Inleiding
• Reislust (Hessenwegen, koetsen, trekschuit en spoorwegen)
• Ziel en zaligheid (Kerken, kerkgenootschappen en verzuiling)
• Soldaten (Kazernes, omwalling, poorten, schutterij en Tweede WO)
• Culturele leven (Scholen, zilversmeden, gilden, schilders en oudheidkunde)
• Armen (Gasthuizen, bedeling, lint en spinhuis, weeshuizen en werkeloosheidsbestrijding)
• Bestuurders (rechtspraak, doodstraf, politie, brandweer en burgemeesters)
• Nijverheid (markten, belasting, tapperij, winkels en brouwerij)
• Dagelijks leven (stadsbranden, herbergen, winkels, begrafenissen en overstromingen)
• Zieken (zwarte dood, rattenvangers, chirurgijnskamer, apothekers ziekenhuizen en Rode Kruis)
• Vertier (keitrekken, loterij, herbergen, muziek(korpsen), schaatsen, societeiten en sport)
• Omgeving (bleekvelden, Hoogland, tol betalen, wolven en buitenhuizen)
• Stadsbeeld (stedelijke hooibergen, afbeeldingen, stadsverlichting, restauraties en stadsvergroting)
• Nieuws (Couranten)

- Elias, B.G.J. en P.C.B. Maarschalkerweerd, Amersfoort verleden tijd, Rijswijk, 1988. Inhoud:In deze geschiedenis van Afrt is de fotografie als uitgangspunt genomen; het boek beslaat grofweg de periode 1860-1930 en het sluit zo chronologisch aan bij Hovy's Amersfoort in Prent.

- Bloemhof, J.L., Amersfoort '40-'45, deel I en II, Amersfoort, 1990 en 1995. Inhoud:Over Wereldoorlog II in Afrt.

- Elias, B.G.J. e.a. (red), Amersfoort zoals het was, Zwolle / Amersfoort, 1995/97. Inhoud:Een thematisch gerangschikte geschiedenis van Afrt gedurende de XX.

• Een bewogen eeuw.
• Het verkeer.
• Aan het werk.
• De Eerste Wereldoorlog.
• Het stadsbestuur.
• De groei van de stad.
• Bij leven en welzijn.
• De Tweede Wereldoorlog.
• Het culturele leven.
• Het geloof.
• De jeugd.
• Het vertier.
• De