Amersfoort

• (Zowel stad als gemeente zijn hoofdonderwerp van dit boek) Stad (later Gemeente) in Eemland (provincie Utrecht); ligging: 52( 9' NB / 5( 23' OL; grenst in het N aan Hoogland (thans geannexeerd); in het NO aan het Gelderse Hoevelaken; in het O aan Stoutenburg; Z aan Leusden en in het W aan Zeist en Soest. Door de annexaties grenst Afrt thans in N aan Bunschoten; in NO aan Nijkerk; in O aan Hoevelaken; in Z aan Leusden; in W aan Baarn en Soest.

  Referentie(s): Verslagen der gemeente Amersfoort, vanaf 1821.

  Had ca 1835 rond 2600 huizen en ruim 12000 inwoners [AaAW].

  Knooppunt van W-N en W-O (internationale) spoorlijnen. Oude dichterlijke namen: Eemfort en 'Bruyd van d'Eem'; voor een aantal gedichten op A zie: Van Bemmel, 1760 p.992-1018 en Amersfoort literaire veste (bloemlezing), Zeist (Stichting Achterland), 1995. Structuur

  Etymologie: de naam bestaat uit twee delen Amer en Voord(e). Afrt ligt in de oude gouw Flehite.

  Referentie(s): Prins, 1983.

  Spellingsvarianten (met periode van voorkomen) van -foor(t)- in Roots: foir (1387-1481), foer (1382-1528), ford (1391-1528), fort (1388-1544), fuort (in 1515) en foort (1383-1570 en gedurende XIX en XX).

• Verdwenen toponiem (XVII) op Long Island, New York, USA; vergelijkbaar met het nog wèl voortlevende toponiem Breuckelen (Brooklyn).

  Referentie(s): J.H.P. Kemperink, Kiliaen van Rensselaer en zijn kolonie in Amerika, FL 8 juni 1976 1-7 (p.5: een kaartje met de verschillende XVII Nederlandse stichtingen); J.H.P. Kemperink, De van Couwenhovens en de stichting van Amersfoort op Long Island, FL 8 juli/aug 1976 26-32 (+ kaart op binnen-omslag achter).

• Plaats in het in 1852 gestichte Transvaal (Zuidafrika); in 1866 sticht de Nederlandse Ds F. Lion Cachet (1835-1899; NNBW III 191) in de buurt van het huidige Afrt de Nederduits Hervormde Gemeente van Vaalrivier; op 3 april 1890 krijgt het gehucht, door een proclamatie van president S.J.P. Kruger, de naam Afrt; er is een Langestraat en een Breestraat; vernietigd in de Anglo-Boerenoorlog (1899-1902) en weer opgebouwd.
• Als eponiem [= een woord dat teruggaat op een eigennaam (bv de plaatsnaam Afrt)]:
  • amersfoort of amersfoorder in de betekenis van een minder fijne tabaksoort, misschien wel slechte tabak. In Jacob van Lennep, De lotgevallen van Klaasje Zevenster, 1865/66: 'Ware hij in de gelagkamer geweest, dan zou hij misschien zich herinnerd hebbben, dat er walmen zijn, erger verpestend dan de afschuwelijkste damp, die ooit uit het vuilste, met amersfoorder gestopt neusbrandertje, of uit de gemeenste cigaar van drie om een cent is voortgekomen'. [Pers. med. Ewoud Sanders] Sigaren, Snuif
  • machorka (= Russisch, Oekraïens: slecht (met stengels vermengd) soort tabak) vermoedelijk afgeleid van Afrt en volksetymologisch beïnvloed door mochor (= draadje).

    Referentie(s): Nicoline van der Sijs, Leenwoordenboek, Den Haag/Antwerpen, 1996, p.387.

  • Een gestreepte katoenen stof (vergelijkbaar met marseille) waarvan vrouwen-onderbroeken worden gemaakt.

    Referentie(s): A. Teunisse en A.M. van der Velden, De vrouwelijke handwerken voor school en huis: Het naaien en knippen, Amsterdam, 1889, p.59 en VIVAT-encyclopedie (1900) sv A.

  • Naam van een onderdeel uit de geologische tijdschaal: Geologie